Mitoz Bölünme

Hücrenin bütün elemanlarını eşleyerek iki eşit hücreye bölünmesi olayı. Çok hücreli bitki, hayvan ve bir kısım bir hücrelilerde görülen bölünme şeklidir. Çok hücrelilerde büyüme ve yıpranan kısımların onarılmasını, bir hücrelilerde üremeyi sağlar. Önce belli düzenler içinde çekirdek bölünür. Buna “karyokinez” denir. Çekirdek bölünmesini tâkip eden sitoplazma bölünmesine de “sitokinez” adı verilir. Mitoza, çekirdek bölünmesi mânâsında “karyokinez” adı da verilir.

Mitoz sonucu, bir hücreden iki hücre meydana gelir. Meydana gelen hücrelerin yapısı ve kromozom sayısı ana hücreye benzer. Mitoz, hücrelerde kromozom sayısını sabit tutarak hücre sayısını arttıran bir bölünme şeklidir. Genellikle vücut hücrelerinde görülür. Bölünecek hücrenin hazırlık safhasında (interfaz) kromozomların kimyâsal bileşimi olan DNA’lar kendilerini eşleyerek iki katına çıkar.

Böylece kromozomun maddesi iki kat arttırılmış olur. Hücre bölünmesinde enerjiye ihtiyaç duyulacağından bu safhada hücrede ATP de depolanır. Hayvanların çoğunda mitozu sentrozom başlatır; sentrozom ikiye bölünerek her biri bir kutba gider ve iğ ipliklerini meydana getirir. Bölünme zamanı dışında bütün kromozomlar, çözülmez bir yumak hâlindedir, teker teker fark edilmezler.

Bununla berâber, kromonema denilen ipliksi bâzı yapılar göze çarpar. Çekirdek bölünmeğe başladığında kromonemalar daha iyi görülebilir, kromozomlar da bazofil iplikler hâlinde tesbit edilebilir. Mitoz sonucu meydana gelen hücrelerdeki DNA’ların nitelik ve niceliği birbirinin aynıdır. Mitoz muntazam bir şekilde ardarda meydana gelen bir dizi olaylar hâlindedir. İnterfaz dışında çoğunlukla (ortomitoz’da görüldüğü gibi) dört safhada incelenir.

Mitozun bu safhaları:

a) Profaz,
b) Metafaz,
c) Anafaz,
d) Telofaz adlarını alırlar.

Mitoz iki ana tipe ayrılır; çekirdeğin mecbûri olarak metafazdan geçtiği ortomitoz (düz mitoz) ve kromozomların dağılışının farklı olduğu plöromitoz (eğri mitoz)dur. Plöromitoz, bir hücreli hayvanların çoğunda görülür. Bu mitoz tipinde, kromozomlar doğrudan doğruya iğ ipliğine yapışmaz ve metafaz devresi bulunmaz. Ortomitoz bütün çok hücreli hayvanlarla; çok hücreli bitkilerin ve bir kısım bir hücrelilerin bölünme tarzıdır. Ardarda dört safhadan (evreden) meydana gelir.

a) Profaz: Çekirdek içinde bulunan kromatin iplikler kısalıp kalınlaşır ve kromozom hâline dönüşür. Çekirdek zarı erimeye, çekirdekçik kaybolmağa başlar. Sentrioller, sayılarını iki katına çıkararak (dörde çıkar) kutuplara hareket eder, aralarında iğ iplikleri (ışınsal uzantılar) meydana gelir. Her kromozom, dikine bölünerek kromatit denen iki yavru kromozom meydana getirir. Kromatitler, sentromerlerinden birbirine yapışık durumda ekvator bölgesinde dizilmeye başlar.

b) Metafaz: Kromozomların eşlenmesi biter. Kromatitler sentromerlerinden ayrılarak, ekvator bölgesinde karşılıklı dizilirler (kardeş kromatitler birbirinin karşısına geçer). Kromozomlar kutuplara çekilmek için sentromerlerinden iğ ipliklerine tutunur. Kromozomlar en belirgin bu safhada gözlenir ve sayılır.

c) Anafaz: Kromozomlar iğ iplikleri yardımıyla kutuplara çekilir. Eş kromozomlar farklı kutuplara giderler. Kromozomların kutuplara hareketi bu safhada net olarak görülür. Sitoplazma hafifçe içeriye çöker.

d) Telofaz: Profazın tersi olur. Çekirdekçik ve çekirdek zarı meydana gelir. Sitoplazma ortadan boğumlanarak ana hücre kadar kromozom taşıyan iki hücre meydana gelir. Bâzı hâllerde sitoplazma bölünmesi gerçekleşmez. Bu durumda çok çekirdekli bir hücre oluşur. Bu olaya “endomitoz” denir. Bitki hücrelerinde de mitoz, aynı safhalarla devam eder. Yüksek yapılı bitki hücrelerinde sentrozom bulunmaz. Bunlarda iğ iplikleri kutuplardaki sitoplazmadan oluşur.

Bitki hücrelerinde selüloz çeper bulunduğundan mitoz sonunda sitoplazma boğumlanamaz. Ekvator düzleminde “hücre plağı” denen bir yapı ile ikiye bölünür. Hücre plağına “orta lamel”de denilir. Daha sonra hücre çeperi oluşumunu tamamlar. Mitozun süresi birkaç saatten birkaç güne kadar sürebilir. En uzun devre profazdır. Kanser hücreleri mitoz bölünmeyle süratle çoğalmak istidadındadır. Birçok kanser ilâcı bu hücre bölünmesini önlemek sûretiyle tesirli olmaktadır.

Gut hastalığı (nikris) krizlerinde kullanılan ve çiğdemden elde edilen kolşisin adlı madde de mitoz bölünmeyi durdurur. Mitoz bölünme yolu ile en süratli bölünmeyi ana rahmindeki cenin göstermektedir. Hücreler yirmi dakikada bir mitoz bölünme geçirirler. En korkunç kanser türünde bile bu kadar çabuk bölünme kabiliyeti mevcut değildir. Dokuz ay gibi kısa bir süre içinde, toplu iğne başı büyüklüğündeki döllenmiş bir hücreden 3-4 kg’lık bir canlıyı yaratan Allahü teâlâ her şeye kâdirdir.

Gizli Mitoz (Amitoz=Basit bölünme): Amiplerde, kanın akyuvar hücrelerinde (lökositler) ve bâzı bakterilerde rastlanır. Bir hücrelilerde üremeyi sağlar. Sitoplazma ve çekirdek orta kısımlarından boğumlanarak her iki kutba doğru uzamaya başlar. Önce çekirdek ikiye ayrılır. Sitoplazma da bunu tâkip eder ve iki yeni hücre meydana gelir. Son araştırmalar bunun görüldüğü kadar basit olmadığını, gizli mitoz şeklinde cereyan ettiğini, ancak safhalarının mitozda olduğu gibi gözlenemediğini ortaya koymuştur. Bu bölünmeye gizli mitoz anlamında “kripto mitoz” adı da verilir.