Vehbi Koç

1901-1996

Vehbi Koç, 1901 doğumlu iş adamı ve hayırsever. Temelleri 1927'ye dayanan Koç Holding'in kurucusu ve birçok alanda Türkiye'de ilkleri gerçekleştirmiş bir duayen olan Vehbi Koç, Türkiye'nin en zengin iş adamıydı.

Ahmet Vehbi Koç, 20 temmuz 1901'de Koçzade Hacı Mustafa Efendi (1874-1928) ve Kütükçüzade Hacı Rıfat Efendi'nin kızı Fatma Hanım'ın (ölümü 1963) çocukları olarak Ankara'nın Çoraklık semtinde dünyaya geldi. Baba tarafından üç asırlık, anne tarafından Hacı Bayram-ı Veli sülalesine dayanan altı asırlık bir aileden gelen Koç, 1906 yılında 5 yaşındayken Hacı Bayram Camii'nin bitişiğindeki mahalle mektebi Topal Hoca Mektebi'ne başladı ama sonra 1908'den itibaren Hacı Bayram Camii'nin yanındaki kiralık bir evde faaliyet gösteren 5 yıllık ilkokula devam etti.

1914'te Taş Mektep diye anılan ve binası şimdiki Tıp Fakültesi İhtisas Hastanesi'nin bulunduğu yerde olan Ankara İdadisi'ne giren Koç, 15 yaşındayken İdadi'yi bitirmeden tasdikname aldı. Vehbi Koç'un okul İdaresi'ne tasdikname almak için verdiği dilekçe şöyleydi:

Maişetimi temin etmek için mektebimi terk etmek mecburiyetinde kaldım. Lazım gelen tasdiknamenin verilmesini rica ederim. Ahmet Vehbi

1917'de dedesiyle ve babasıyla görüşerek esnaflığa başlayan Koç, Karaoğlan Caddesi'nde oturdukları evin altındaki dükkan, bir sandık ayakkabı lastiği, bir sandık şeker, bir kaç teker kaşar peyniri, zeytin, makarna gibi mallarla bakkal dükkanı haline getirdi ve üzerine Koçzade Hacı Mustafa Rahmi tabelası kondu. 1920 yılına gelindiğinde Kurtuluş Savaşı'nın başlamasıyla, 19 yaşında müsahhih yardımcısı olarak Büyük Millet Meclisi Matbaası'nda Cevat Fehmi Başkut'un yanında çalışmaya başladı fakat 1921 yılında Muhafız Kıtası Kumandanı İsmail Hakkı Bey'in (Tekçe) matbaa yöneticilerine bir meseleden dolayı kızması nedeniyle, diğer matbaa işçileriyle birlikte askere sevk edildi. Vehbi Koç, Muhafız Kıtası'nda 1.5 yıl sürecek askerlik görevine başladı.

1926'da ailesinin, teyzesinin kızı Sadberk Aktar'la evlendirilmesine karar vermesi üzerine 1927 yılında Ankara'lı tüccar Sadullah Aktar'ın kızı Sadberk Hanım'la evlendi. Babasının dükkanı Vehbi Koç'un üzerine devretmesi üzerine Koçzade Ahmet Vehbi ismiyle Ankara Ticaret Odası'na kaydoldu. 1928'de Ankara Ticaret Odası İkinci Başkanı olan Koç'un, aynı yıl içerisinde babası Hacı Mustafa Rahmi Bey, 54 yaşında vefat etti.

1928'de Ford ve Standard Oil (Mobil) şirketlerinin Ankara Temsilciliklerini alan Koç, 1931'de ilk Avrupa seyahatine çıktı. Pheste, Viyana, Berlin ve Paris'i gördü. Babasının ve kayınpederinin genç denilecek yaşlarda kalp rahatsızlığından ölmelerinden çok etkilen Koç, Paris'te devrin tanınmış kalp doktoru Dr. Vacquez'e muayene oldu. Dr. Vacquez'in, henüz 30 yaşındaki Vehbi Koç'u kalbinin sağlam olduğunu söylemesiyle rahatladı fakat 1935'te kız kardeşi Zehra Kütükçü'nün kocası Halim Bey'in çok genç yaşta vefat etmesi üzerine yine evhama kapıldı ve Viyana'da ünlü doktor Epinger'e muayene oldu. Doktorun, açık hava ve spor tavsiye edip, ata binmesinin ona iyi geleceğini söylemesi üzerine, bu spora başlayan ve kısa sürede at sporunun faydasını gören Koç, işi atçılığa, yarışçılığa kadar götürdü. Misket ve Kamelya isimli atlarıyla koşuculuk yaptı. Fakat işe kendisini tam veremediği için 14 bin lira zararla atları elden çıkardı.

1934 yılında sanayi alanında ilk teşebbüsünü yapan Koç, Haliç Sütlüce'de Hovagimyan Biraderler'in boru fabrikasına ortak oldu. Ancak hesaplar iyi yapılmadığı için iş battı. Vehbi Koç, bu tür bir kaç tecrübeden sonra şu karara vardı:

Başkalarının kurduğu işe ortak olmam. Kendi kurduğum işe ortak ararım.

1937'de İstanbul'da ilk şubesini açan Koç, Fermenciler'de 100 bin lira sermayeli Vehbi Koç ve Ortakları Kollektif Şirketi'ni faaliyete geçirdi. Kendi sahalarında işi çok iyi bildiğine inandığı Emin Güraç, İsrail Anastasyan ve İsak Altabef'i, şirkete ortak aldı ve bu ortaklık 1954'e kadar sürdü.

1938'de ise şahıs şirketlerinin uzun ömürlü olmadığını gördü ve sermayesi 300 bin lira olan Koç Ticaret Anonim Şirketi'ni kurarak, müesseseleşme yolunda önemli bir adım attı. (Bu dönemde bir Cumhuriyet Altını 11 lira 12 kuruştur). Şirketin ilk Genel Müdürlüğü'ne İş Bankası Genel Müdür Yardımcılığı'ndan ayrılan Fazıl Öziş'i getirdi.

1944'de ilk otomobil ticaret şirketi olan Motor Ticaret'i kuran Vehbi Koç, 1945 yılında İkinci Dünya Savaşı sonrası ticarette öncelik kazanmak için, New York'ta Ram Commercial Corporation adıyla bir şirket kurdu ve başına Vecihi Karabayoğlu'nu getirdi. Amerika'da Koç Ticaret adına Genel Electric, U.S. Rubber, Oliver, Burroughs, York gibi önemli şirketlerin temsilcilikleri alındı. Amaç, Amerika'ya mal almaya gelen resmi heyetlere mal satmak, danışmanlık yapmaktı fakat umulan sonuç alınamadığı için Ram Commercial Corporation 1954'te kapandı.

1946'da ilk Amerika seyahatine çıkan Vehbi Koç, 52 gün kaldığı bu yeni dünyadan oldukça etkilendi. İşadamlarının zamanı nasıl kullandıklarını, iş görüşmelerini nasıl yaptıklarını gören Koç, Ampul fabrikası için Genel Electric'i ikna etti. (1948'de General Electric ortaklığıyla ilk ampul fabrikasını kuruldu.) İş görüşmelerinin yanında sağlığını da ihmal etmedi, Ford Hospital'de ve Chicago'daki ünlü Mayo Clinic'te kontrolden geçti.

Vehbi Koç, 1947'de Ankara Oksijen Şirketi'ni kurarak kendi sermayesiyle giriştiği ilk sanayi teşebbüsünü gerçekleştirdi. 1951'de ise ilk büyük sosyal yardımını gerçekleştirerek Ankara Üniversitesi Vehbi Koç Öğrenci Yurdu'nu yaptıran Koç, aynı yıl Belçika'da bir otomobil kazası geçirdi ve hafif yaralandı.

1954'de yılında birçok yatırıma imza atan Koç, Bozkurt Mensucat, Kavel, Türk Demirdöküm ile Türkay Fabrikaları kuruldu ve Arçelik'in temellerini atan Erol isimli şirket oluşturuldu. (Bozkurt Mensucat tekstil alanında, Türk Demirdöküm ilk radyatörleri ve daha sonra da otomotiv endüstrisi için dökme parçaları üretmek alanında faaliyet gösterdi. Arçelik Fabrikası ise başlangıçta madeni büro eşyası imal ederken, daha sonra buzdolabı, çamaşır makinası, termosifon üretmeye başladı.) 1956'da ise ilk turizm yatırımını, Divan Oteli'ni kurarak gerçekleştirdi. Divan Oteli, Eylül 1955'te tam açılışı yapılmadan Dünya Para Fonu Kongresi'nin delegelerini ağırlamak üzere hükümetin emrine verildi.

1958 yılında eşi Sadberk Hanım ile birlikte Hac'ca giden Koç, 1960'da DP iktidarının baskısıyla, Müdafaa-i Hukuk devrinden beri kayıtlı bulunduğu Cumhuriyet Halk Partisi'nden istifa etti ama Demokrat Parti'ye girmeyi reddetti.

1961'de ilk olarak Gazsan A.Ş. adıyla kurulan ve 1963 yılında Aygaz adını alan şirketi kurdu. Sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG) temini, depolaması ve dağıtımında öncü oldu ve bu sayede Türk halkı sıvılaştırılmış petrol gazını ilk defa Aygaz ile tanımış oldu. Vehbi Koç 1963'te, şirket sermayesinin %10'u oranında Aygaz hissesinin şirket çalışanlarına verilmesini onayladı ve Aygaz, çalışanlarını şirkete ortak yaptı. 1962'de ise Türkiye'nin ilk traktör fabrikası Türk Traktör'ü kurarak, traktör imalatına geçti.

1963 yılında kurumsallaşma yolunda çok önemli bir adım atarak Koç Holding'i kurdu. Şirketler daha fazla büyümeden temelini sağlamlaştırmak, şirketlerin birbiriyle bağlantısını güçlendirmek, modern yönetim prensipleriyle yönetilmelerini ve en önemlisi sürekliliklerini sağlamak istiyordu. Aynı yıl, annesi Fatma Hanım vefat etti.

1964'de Türkiye'nin ilk kablo fabrikası olan Türk Siemens, Alman Siemens firmasının ortaklığıyla hayata geçti. 1965'de ise İzocam'ı Koç Topluluğu'na dahil edildi ve Elektrik motoru ve kompresör üretecek olan Türk Elektrik şirketi, General Electric ile ortak olarak kuruldu.

Vehbi Koç, 1966 yılında 60 yıllık bir rüyasını gerçekleşti ve ilk Türk otomobili Anadol piyasaya çıktı. Hükümetin, 26.800 liradan satılmasına izin verdiği Anadol, maliyeti düşürebilmek için plexiglass-cam elyafından üretildi. Aynı yıl Bekoteknik, Beldesan, Otoyol, Tekiz ve Sedko tesisleri Koç Topluluğu'na katıldı ve Otoyol, FIAT lisansıyla düz treyler için çekici yapımına başladı. 1968'e gelindiğinde ise otomobil konusunda Türkiye'nin en köklü ve büyük yatırımını gerçekleştirdi ve Bursa'da FIAT lisansıyla otomobil üretecek olan Tofaş Fabrikası, İtalyanlarla ortak olarak kuruldu. Tofaş, 1972'de Murat 124 marka otomobilleri üretti.

1967'de uzun yıllar projelendirdiği tarımsal yatırım düşüncesini hayata geçirdi ve Tat Fabrikası konserve imalatına başladı. Büro eşyası yapımı için Bürosan kuruldu. Türk Eğitim Vakfı'nın kuruluşuna öncülük etti. (Vakfın kuruluşu için 205 kişi biner lira verdi.) İstanbul Amiral Bristol (Amerikan) Hastanesi, Vehbi Koç Kobalt Pavyonu hizmete girdi. Bu dönemde attan düşen Vehbi Koç'un, sol kolu üç yerden kırıldı ve bu yüzden at sporunu bıraktı. Aynı yıl Eskişehir Anadolu Üniversitesi Vehbi Koç Kitaplık ve Araştırma Tesisi çalışmaya başladı. Ayrıca ODTÜ Vehbi Koç Öğrenci Yurdu açıldı ve 1969'da uzun yıllar uğraş verdiği vakıflaşma, yasal düzenlemelerin yapılmasıyla gerçekleşti ve Vehbi Koç Vakfı'nı kurdu.

1970 yılı Koç Grubu için ekonomik ve ticari alanda büyük adımların atıldığı bir yıl oldu ve ilk önce Türkiye'nin ilk merkezi ihracat organizasyonunu sağlayan Ram Dış Ticaret şirketi kuruldu. Ardından Türk özel sektörünün uzun vadeli çalışmaya yönelik ilk şirket planlama bölümü Koç Holding bünyesinde kuruldu. Kibrit ve orman ürünleri imalatı için Kav kuruldu. Otomotiv sanayi için elektrik donanımı üretecek Mako, Topluluğa dahil oldu. 1972'de Ticari soğuk hava dolapları yapacak olan Mesan kuruldu. 1973'de Koç Yatırım ve Sanayi Mamülleri Pazarlama A.Ş.'nin yüzde 56'sı halka açıldı. Şirket yaklaşık 9.000 ortaklı kuruluş haline geldi. Aynı yıl Vehbi Koç'un eşi Sadberk Hanım vefat etti.

1974'de Migros Gıda Mağazaları zinciri Koç Holding'e dahil oldu. Aynı yıl Vehbi Koç, Federal Almanya Cumhuriyeti Liyakat Nişanı Büyük Haç Rütbesi'ne layık görüldü.

1975'de Koç Otomotiv araştırma bölümü yeniden düzenlenip geliştirilerek Arge adını aldı. Böylece özel sektörün ilk Araştırma ve Geliştirme bölümü doğdu. 1976'da ise Sarıyer Vehbi Koç Vakfı Lisesi hizmete girdi. 1979 yılında Fransız sermayesiyle işbirliğinin adımı atıldı. Peugot marka araç üretmek için Karsan kuruldu.

Vehbi Koç, 1980'de eşinin vasiyetini yerine getirerek Sadberk Hanım Müzesi'ni hizmete soktu. Türkiye2nin ilk özel müzesinde, Sadberk Koç'un hayatı boyunca biriktirdiği Türk ve Anadolu kültürü sanat eserleri ve sonradan alınmış eserler sergilenmeye başlandı. 1982 yılında ise Türkiye'nin işyerinde eğitim veren ilk Yönetim Çalışmaları Merkezi KOGEM kuruldu ve kurslara başladı.

1983'de 1.Uluslararası Altın Merküri Ödülü alan Vehbi Koç, 1984 yılında Koç Holding İdare Meclisi Başkanlığı'nı oğlu Rahmi Koç'a devrederek, aktif olarak yönetimden çekildi fakat Koç Holding Şeref Başkanı olarak çalışmalarını sürdürdü ve zamanın büyük bölümünü vakıf ve hayır işlerine yönlendirdi. Aynı yıl kendisine Anadolu Üniversitesi tarafından Fahri İşletme Doktoru ünvanı verildi. Fahri Galatasaray'lılık ünvanı aldı. Yüksekova Hemşerilik Belgesi aldı.

1984'te Maret'i kuran Koç, Ford'la 60 yıla yaklaşan birlikteliğin sonucu olarak, Türkiye'nin ilk Ford otomobil üretimini başlattı. Ford Taunus piyasaya sunuldu. Aynı yıl eğitim yardımları dolayısıyla Cumhurbaşkanlığı'nca takdirname verildi. Koç şirketleri, İstanbul Şehri'ne Etiler-Ulus üstgeçidini (Koç Köprüsü) yaptırarak hediye etti. Trafik kazaları ve 1. Basamak Tedavi Hizmetleri Ünitesi hizmete girdi. Öncülüğüyle Türkiye Aile Sağlığı ve Planlaması Vakfı kuruldu. Tugev Turizm Geliştirme ve Eğitim Vakfı kuruldu. 1986'da American Express Company ortaklığıyla Koç-Amerikan Bank kuruldu. 1993'de ise Koç-Amerikan Bank'taki Amerikan Express Company hisseleri satın alınarak, banka Koçbank oldu.

Vehbi Koç, 1987 yılında Milletlerarası Ticaret Odası tarafından, Yılın İşadamı ödülüne layık görüldü. Hindistan'ın merkezi Yeni Delhi'deki törende ödülü Hindistan Başbakanı Rajiv Ghandi verdi. Uluslararası ticaretin Nobel�i sayılan ödül, yurtiçi ve dışında büyük yankılar uyandırdı.

1988'de Koç Özel Lisesi'ni kurdu ve ilk mezunlarını 1992 yılında veren lise, kâr amacı gütmeyen bir eğitim kurumu olarak, başarılı öğrencilere de burs vermeye başladı. 1993'de ise Koç Üniversitesi Türkiye'nin ikinci özel üniversitesi olarak öğretim hayatına başladı.

1994 yılında Birleşmiş Milletler Dünya Nüfus Planlaması Ödülü, Türkiye Aile Sağlığı ve Planlaması Vakfı adına Vehbi Koç'a verildi. Koç, ödülünü 14 Haziran 1994 tarihinde Cenevre'de düzenlenen törenle, Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Boutros Boutros Ghali'den aldı. 1996'da ise kendisine Türk Demir ve Çelik Döküm Sanayicileri Derneği tarafından onur üyeliği ve şeref plaketi verildi.

Rahmi Koç (1930), Semahat Arsel (1928), Sevgi Gönül (1938) ve Suna Kıraç (1941) isimlerinde dört çocuk sahibi olan Vehbi Koç, bayram tatilini geçirmek üzere gittiği Antalya'da 25 şubat 1996'da akşam saatlerinde Migros mağazasını gezdi ve yeni projelerle ilgili bilgiler aldı. Aynı akşam Talya Oteli'ne döndükten sonra fenalaştı ve saat 18:332de yaşama veda etti.

Vehbi Koç'un vefatının ardından Aydın Boysan'ın kendisiyle ilgili kaleme aldığı bir anısı şöyledir:

İradesine Hep Hayran Kaldım

Sayın Vehbi Koç ile ilişkimiz 1954 yılında başladı. Demek ki, 40 yılı bulmuşuz. Dile kolay. Ben o zaman genç bir adamdım. Vehbi Bey ise orta yaşlı, ama yine de çok ünlü bir kişiydi.

O günlerden beri neler geçti diye düşünüyorum da, tek cümlelik bir özet yapabileceğimi anlıyorum: Ben yaşlı bir adam oldum, Vehbi Bey ise orta yaşta kaldı.

Sayın Vehbi Koç ile 40 yıl sürebilmiş bir ilişkiden, bazı sonuçlar çıkarmamak mümkün değil. Eminim ki, kendisi bütün ömrümde programlı yaşayabilme başarısını göstermiştir. Zorunlu esneklikler bile, program kavramının ilkeleri içinde yapılmıştır.

Herkese eşit dağıtılmış zaman hazinesini kullanmayı çok iyi bilir. İsterse tatilde olsun, randevularına dakikasında gelirdi. Kişisel olarak benim de programlı yaşayabilme çabalarımda, Vehbi Bey görgüsünün önemli katkısı vardı.

Ancak, Vehbi Bey'den bile hiç öğrenemediğim bir meziyet, ölçülü yaşama başarısıdır. Vehbi Bey ne kadar ölçülü ise, ben o kadar ölçüsüzüm. Özellikle sofrada... Kadeh içeriği tüketiminde. Kendisinin sağlık şartlarına kesinlikle uygun ölçülü yaşama iradesine, ben hep hayran kaldım. O da benim ölçüsüzlüğüme hep hayran kaldı.

Vehbi Koç'un 1973'de kaleme aldığı ve o yıla kadar yaşadıklarını, tecrübelerini anlattığı Hayat Hikayem ve 1987'de kaleme aldığı Hatıralarım, Görüşlerim, Öğütlerim isimli iki kitabı bulunmaktadır.